Nijmegen, 8 april 2019
Paradijsverhaal bevat een historische kern
Het paradijsverhaal uit Genesis bevat een historische kern. Daarop wijst het nieuw boek Het ware paradijs dat is gekoppeld aan de gelijknamige tentoonstelling die dinsdag 9 april opent in Museumpark Orientalis bij Nijmegen.
Onderzoeker Tom Buijtendorp geeft in zijn boek aan dat er een vage herinnering bewaard kan zijn gebleven aan de eerste mensen die blijkens wetenschappelijk onderzoek in Oost-Afrika leefden. Gezien dna-onderzoek splitste zich vroeg een groep af die in oostelijke richting naar Indonesië vertrok en voor een deel eindigde in Australië. Dat kan ook doorklinken in het paradijsverhaal dat verwijst naar een oostelijke uittocht. Het vervolg van het verhaal past bij de veel grotere groep die later via het Midden-Oosten grote delen van de wereld heeft bevolkt. Los van religie blijkt het verhaal – toeval of niet – op meesterlijke wijze de opkomst van de eerste mensen samen te vatten.
Met zijn reisverslag door Afrika, het Midden-Oosten en oost-Azië probeert Buijtendorp te achterhalen hoe een van oorsprong mondelinge traditie onderweg kan zijn aangevuld met lokale verhalen uit onder meer Egypte en het oude Mesopotamië, wat in de tentoonstelling wordt geïllustreerd met maquettes en duizenden jaren oude voorwerpen die grotendeels nog nooit eerder zijn getoond. Buijtendorp verkent verder de mogelijkheid dat in de tijd dat inmiddels het schrift was uitgevonden, expedities zijn uitgevoerd naar het gebied dat volgens oude verhalen het land van oorsprong was. Zo gaf de Egyptische farao Hasjespsoet circa 3500 jaar geleden opdracht tot een expeditie naar een soort Egyptisch paradijs, waarbij sinds kort bekend is dat ze in Oost-Afrika uitkwamen. Uit die expeditiefase kunnen geografische details stammen die zo mogelijk een tweede historische laag in het paradijsverhaal opleverden.
Daarboven komen mythische aanvullingen zoals het verhaal van Eva die uit de rib van Adam geschapen zou zijn, een aspect dat sterk doet denken aan een zeer oude Mesopotamische mythe. Buijtendorp: ‘Dat deel van het verhaal was voor bepaalde religieuze stromingen aanleiding de vrouw ondergeschikt aan de man te achten en illustreert de grote invloed die het paradijsverhaal tot in het heden heeft. Alleen dat maakt onderzoek naar de ontstaansgeschiedenis al relevant’. Buijtendorp onderstreept dat hij de historische kern niet kan bewijzen en het bijvoorbeeld goed mogelijk is dat het om een volledig in het Midden-Oosten ontstaan verhaal gaat. ‘Maar ook dan geeft met de huidige wetenschappelijke kennis het paradijsverhaal op zeer eenvoudige wijze een samenvatting van het ontstaan en de verspreiding van de eerste mensen, zo laat ik zien. Met de hoge ouderdom en grote bekendheid, is het daarmee los van religie een verhaal van ons allemaal en behoort eigenlijk tot het werelderfgoed’.
Traditioneel wordt het gehele paradijsverhaal in het Midden-Oosten gelokaliseerd, zo illustreert op de tentoonstelling een Bijbelprent uit de 16e eeuw. Bijbelwetenschapper Peter van der Veen die het manuscript las: ‘Buijtendorp draagt een interessant alternatief aan, maar geeft zelf al aan dat het slechts een van de mogelijkheden is. In die zin is het een verrijking van het debat met interessante nieuwe argumenten’. Egyptoloog Huub Pragt die regelmatig reizen naar Egypte organiseert: ‘Als Egyptoloog spreekt het me aan dat Buijtendorp Afrika en in het bijzonder ook Egypte in zijn speurtocht betrekt. Zoals hij zelf al aangeeft, is de ontstaansgeschiedenis van het paradijsverhaal complex, maar ligt het accent traditioneel sterk op het Tweestromenland. Het is een verrijking van het debat dat hij de westerse bril afzet en het Afrikaanse continent in de overwegingen mee neemt. Het spreekt me ook aan dat hij het voor een breed publiek presenteert in de vorm van een spannend reisverslag, met goede kennis van de bronnen’.
Buijtendorp – die in 2010 promoveerde op de vergeten Romeinse stad Forum Hadriani bij Den Haag en in een ander boek over Caesar in de Lage Landen de vergeten slagvelden van deze veldheer in beeld bracht – is gefascineerd door vergeten historische plaatsen, de cold cases van de archeologie. Daarbij onderstreept hij dat de speurtocht naar het ware paradijs met de religieuze component van een geheel andere orde is, en vanwege de vele betrokken culturen en beschavingen ook vele malen complexer. Buijtendorp: ‘Mijn rol is hier niet die van wetenschapper, maar die van de geïnteresseerde reiziger die zich met al zijn beperkingen verwondert en reisimpressies deelt. Die onbevangenheid hielp om nieuwe wegen te bewandelen, wat wetenschappers op een idee kan brengen.’
De tentoonstelling toont onder meer ruim 5.000 jaar oude kleitabletten met de oudste bekende voorbeelden van schrift, waaronder een tot nu toe onbekend schriftteken. Ook is er een symbool te zien van een tempel op een natuurlijke verhoging, een type dat geïnspireerd kan hebben tot het verhaal van de ten oosten van het paradijs gelegen Toren van Babel. Romeins zijn een scherf met een van de oudste afbeeldingen van Adam en een munt met een paradijsachtige afbeelding van een slang bij een boom. Nog ruim 1.000 jaar ouder is een zegel met een man en vrouw bij een boom, mogelijk Adam en Eva.
Meer informatie:: www.museumparkorientalis.nl
Museumpark Heilig Land Stichting Orientalis
Profetenlaan 2
6564 BL Heilig Landstichting
Agenda Nijmegen